» Religie
» Buurtjeskerk
Het Tien Geboden-bord uit de Buurtjeskerk
‘EEN MERKWAARDIG SCHILDERIJ’
Volgens twee posten in een oud Kasboek van de Hervormde Gemeente van Andijk uit 1771 maakte Pieter
Mantel een ‘Artikelen Bord’ en bracht daar 3 guldens en 10 stuivers voor in rekening bij de Edel Mogende
Heren Kerkvoogden van de Buurtjeskerk op Andijk, terwijl ene Dirk Baauwman het houten paneel had
beschilderd en voor zijn kunstzinnige handenarbeid gaarne de somma van ƒ 4.-- zou ontvangen.
Pieter Mantel was een Andijker dorpstimmerman, die – evenals andere
locale ambachtslieden – af en toe reparatiewerkzaamheden verrichtte aan
de kerk op het Buurtje en bij gelegenheid ook doodskisten vervaardigde.
Dirk Baauwman was hoogstwaarschijnlijk geen Andijker en vermoedelijk
kunstschilder van beroep, hoewel hij geen al te hoge beloning voor zijn werkzaamheden heeft verlangd.
In het Westfries Museum in Hoorn hangt nu het Tien Geboden-bord dat in
overleg tussen de Andijker Kerkenraad en Karel Jonker van dit museum in de
jaren 1999/2000 grondig onderhanden is genomen door restaurateur Ronald de
Jager en voorlopig voor een periode van tien jaar in bruikleen werd
afgestaan door de Hervormde Gemeente van Andijk-Wervershoof, de eigenaresse van het antieke kunstwerk.
De beschildering stelt Mozes voor met de Stenen Tafelen en de Geboden zijn
duidelijk te lezen zoals ook het geval is met de geschilderde taferelen op
de achtergrond die onderandere de Dans rond het Gouden Kalf voorstellen.
Op de zwarte lijst rond het paneel staat de tekst:
“Siet toe ende hoort alle dees woorde die ick U Ghebiede
opdat het U wel ghae ende uwen kinderen naer U eewichlyck.”
Het is een tekst uit een oude vertaling van het bijbelboek Deuteronomium,
hoofdstuk 12, vers 28.
Het bord heeft in het grijze verleden hoogstwaarschijnlijk in de
Buurtjeskerk gehangen en kreeg later een plek in de consistoriekamer en
daarvòòr ook nog in het erachter gelegen catechisatielokaal. Als gevolg
van de verkoop van de Buurtjeskerk in 1968 is het paneel mee verhuisd naar
de toenmalige houten noodkerk aan de Horn.
Na de restauratie in 1979/1980 van de huidige hervormde kerk aan de
Middenweg in Andijk – het vroegere ‘Gele Kerkje’ – heeft het Tien
Geboden-bord bijna twintig jaar tegen een wand in de kerkekamer gestaan,
half verscholen achter een kast.
Niemand weet met zekerheid hoe en wanneer het paneel in het bezit van de
kerk is gekomen, want de oude notulenboeken van de Kerkenraad maken er met geen woord melding van.
In verband met beide hierboven genoemde posten in het oude Kasboek van de
Kerkvoogdij in 1771, kwam wijlen de heer Klaas van Dok – ‘EnKaBé’-kruidenier
aan de Molenweg en voormalig archivaris van de Buurtjeskerk – op de
gedachte dat hiermee dit schilderstuk wel eens bedoeld kon zijn.
De bekende Andijker dominee-dichter Geert Boogaard (1907-1990)
correspondeerde over dit vraagstuk met een deskundige op dit gebied, de heer H.C. Andreæ uit Maastricht.
Deze reageerde in een brief van 1 november 1963 dat het Andijker paneel
hem herinnerde aan een bord dat hij vroeger eens had gezien in de
Gereformeerde Kerk in Opperdoes vòòrdat deze kerk in 1937 werd gerestaureerd.
Daar waren toen twee borden, waarvan ze er één simpelweg hadden
stukgehakt wegens houtworm... Het andere bord hing in 1963 nog in het voorportaal van deze kerk met de mooi gekalligrafeerde tekst:
“Heilig, heilig, heilig is Uw naam, o Heer;”
en de signatuur droeg van V.P. Bijkerk. Heel toevallig had de heer Andreæ
al eerder een kalligrafie in zijn bezit dat begon met:
“Spreuckv Salomons; Avnsiet 2 Capittel: .....1670
en 'n Dito Bijbels letterraadsel 1650”
van de hand van Pieter Volckersz. Bijkerk. De briefschrijver was van
mening dat deze schilder stellig familie is van V(olcker) P(ieterzoon) Bijkerk.
De linker rand met tenten en de rechter rand met Mozes op de berg Sinaï
en onder aan de voet van deze berg, alsmede de uitvoering van de
belettering van het Andijker bord sterkten de heer Andreæ in zijn
overtuiging dat de Andijker ‘Tien Geboden’ door één hand zijn
geschilderd en van een vroegere periode dateert dan het jaar 1791. Het
paneel van Andijk meet 77,5 centimeter in de breedte en is 108,5 cm. hoog
(exclusief de lijst) en daarmee ook te klein voor de Opperdoezer ‘Artikelen’.
Wel gaf de heer Andreæ dominee Boogaard het advies om eens bij omliggende
archivarissen zijn licht op te steken of hier ook één letterkunstenaar
voor verschillende kerken heeft gewerkt en hij dacht daarbij aan de Doopboeken van Jisp, de Blokkers en Westwoud en Ursem-Rustenburg.
Veertig jaar geleden, in het begin van het jaar 1965, is het bord in de
Buurtjeskerk ook nog eens bekeken door ene heer Van Duinkerken, die
volgens dominee Boogaard historisch nogal goed ingeleid zou zijn. Van
Duinkerken meende met grote stelligheid dat het Gebodenbord zeker van vòòr
de eerste helft van de 18e eeuw dateert. Het bord zou best bij de
inwijding van de Buurtjeskerk in 1667 al aanwezig kunnen zijn, want de letters en het schrift wijzen volgens hem ook op de 17e eeuw.
Van Dok op zijn beurt sloot echter toch de mogelijkheid niet uit dat de
beide posten in het Kasboek van 1771 betrekking hadden op het bewuste bord.
De toenmalige kerkmeester die de administratie bijhield kon het best als
‘Artikelen Bord’ hebben ingeboekt en zich daarbij in feite niet goed
hebben uitgedrukt, zoals in hetzelfde kasboek ook al was gebeurd met de
benaming ‘hondenslager’; een functieomschrijving waarmee de deurwachter van de kerk werd aangeduid.
Archivaris Van Dok opperde de gedachte dat in het spraakgebruik het wel
vaker gebeurt dat iets wordt gezegd dat objectief eigenlijk niet helemaal
correct is, doch in de periode dat deze uitdrukking gebezigd werd iedereen
begreep wat ermee werd bedoeld.
De heer Karel de Jong, conservator van het Westfries Museum in Hoorn
opperde bij gelegenheid van de expositie ‘Kerk in het Zilver’ in de
Andijkse hervormde kerk op 10 september 2005, òòk dat het paneel
misschien nog wel ouder kon zijn dan de Buurtjeskerk en dat het wellicht
ter gelegenheid van de inwijding door iemand aan de kerk was geschonken.
Hoe dan ook, hiermee zal het raadsel wanneer en door wie het Andijker Tien
Geboden-bord werd gemaakt en geschilderd waarschijnlijk nooit helemaal worden opgelost.
Ter gelegenheid van de Open Monumentendag op zaterdag 10 september 2005
met het motto ‘Religieus Erfgoed’, was dit ‘merkwaardige
schilderij’ vanuit het Westfries Museum aan de Rode Steen in Hoorn voor
één weekend naar Andijk teruggekeerd en te bezichtigen tijdens een
speciale expositie met de titel ‘Kerk in het Zilver’ in verband met
het 25-jarig gebruik van het kerkgebouw door de Hervormde Gemeente van Andijk-Wervershoof.
Technische gegevens van het bord:
Houten paneel, bestaande uit drie eiken planken van rechts 29,1 X 108,5
cm., midden 24,7 X 108,5 cm. en links 23,7 X 108,5 cm.; (inclusief de
lijst 93 cm. X 123 cm.),
voorstellende Mozes met grijze baard, gekleed in een rode mantel die de
twee ‘Stenen Tafelen’ vasthoudt, waarbij hij tussen de duim en
wijsvinger van zijn linkerhand een stok of staf geklemd houdt.
Zijn hoofd wordt omgeven door een gelig licht dat uit een heldere opening
in de overigens donkere wolkenlucht zijn gelaat beschijnt.
Op de linker ‘tafel’ staan het Eerste tot en met het Vierde Gebod en
op de rechter ‘tafel’ het Vijfde tot en met het Tiende Gebod in een
oudere bijbeltekst dan de Staten Vertaling in een druk uit 1660. Daarna
volgt nog een tekst uit het Evangelie volgens Mattheüs: 24.
De zwarte eikenhouten lijst met goudkleurige biezen is 14,5 cm. breed en
rondom beschilderd met de tekst: “Siet toe ende hoort alle dees woorde
die ick U Ghebiede opdat het U wel ghae ende uwen kinderen naer U eewichlyck.” (Deuteronomium 12:28).
De totale hoogte van het paneel met de lijst bedraagt Hoogte 123 cm. en breedte 93 cm.
Jan Nijboer,
‘Hervormde Pastorie’,
Andijk, september 2005.
Opmerking van de websiteredactie:
Meer info over dit schilderij is te vinden op de website van het Westfries Museum. Vul als zoekterm in: 18879
