» Historie
» Groei en Bloei van de geschiedenis van Andijk
» Pagina 13-17
3. Inpoldering
Het land plm. 1000 na Christus
Stellen we ons dit land voor: ‘Alles nog Vrieslandt tot Haerlem toe’, zegt Geraerdt Brandt.
Westfriesland, een land zonder dijken, zonder wegen, zonder steden. Een land van poelen en meren, dat
alleen met de polsstok begaanbaar is. Met een ‘planck, rafter (= richter), of daly (= balk)’, is het
mogelijk van Westfriesland naar Midfriesland te komen. Nog is de woeste Noordzee niet ingebroken, nog
zijn de vele kleine meertjes niet tot een groot Flevomeer gevormd. Nog is bewoning mogelijk op een
kleine hoogte, een terp in miniatuur. Nog is dijkzorg niet nodig, gelukkig
nog niet!
Dit is ook een land zonder steden. Waar wegen ontbreken kan een plaats van enige betekenis slechts aan een
water weg gebouwd worden. Alleen Medemblik wordt als ‘villa Medemelacha’ in 985 genoemd,
maar de naam stad is te grote eer voor dit gehucht van houten huisjes; baksteenbouw vond eerst na 1100
plaats.
Hoorn en Enkhuizen bestaan nog niet, hoogstens wonen er enkele vissers in schamele hutten. Misschien is
Stavoren, de plaats waar de Frieze Koningen zetelen, de enige ‘stad’ in onze omgeving. Gelegen aan de
handelsroute Dorestad - Utrecht - Oostzee, kan er van bloei spake zijn, hoewel de verhalen van een
‘machtige koopstad’, waar alle deurknoppen van goud of zilver zijn, zeker sprookjes zijn.
Land zonder dijken, waarom? Zien onze voorouders het nut van bedijking niet in? Ontbreekt
het hen aan moed om de grimmige waterwolf te keren? Nee, niet aan moed, maar aan
kracht ontbreekt het! Ze zijn niet bij machte om de zware last van de dijkzorg op hun schouders
te nemen. Ze kunnen deze last niet dragen en bovendien: er is geen centrale macht, die hen
beveelt! Vrije Friezen, ieder voor zich en God voor hen allen! Nog kunnen ze zich
handhaven op een klein stukje grond met een aarden wal. Is Munnekei zo'n terp, waar ze de
lange, natte winter doorkomen? Winter aan winter staan de landen blank, het water kan
slechts wegtrekken langs natuurlijke weg, er is geen waterafvoersysteem, het siepelt maar
langzaam naar de vele plassen. Er is geen bemaling, die dit proces kan versnellen,
windmolens zijn nog niet uitgevonden. De zomerzon moet de landen drogen!
Maar watervloed volgt op watervloed, wilde stormen gieren over het land, de waterwolf
keert weer en vreet telkens nieuwe stukken weg. De toestand op de kleine terpen wordt
onhoudbaar. Winters aaneen ligt het land onder water. Er is geen voedsel voor het vee, het
komt om van gebrek, zo er niet spoedig verandering komt! Hier is geen leven meer mogelijk,
als de grond niet beter beschermd wordt. Er moet een wal gebouwd worden, om de woeste zee
te keren.
Komt allen tesamen, helpt en bouwt, zo zal God ons helpen, amen!
‘Dit is ook landrecht: dat wij Friezen hebben een zeeburg te stichten en te beheren, een gouden band, die om geheel Friesland ligt, waarin elke dijksroede gelijk is aan de andere en waar de zoute zee beide des daags en des nachts tegen aan zwelt, deswege zullen zowel de buitenst- als de binnenstwonenden plichtig zijn des winters en des zomers langs de wegen (= dijkjes) te trekken met slede en wagen, opdat de een de ander daar moge ontmoeten. Ook zullen wij Friezen ons land houden met drieerlei tuig: met de spade en met de burrie en met de vork. Ook zullen wij ons land weren met het zwaard en met het bruine schild, tegen de hoge helm en tegen het rode schild en tegen de onrechtmatige heerschappij. Alzo zullen wij Friezen ons land houden van boven tot buiten, indien ons God helpen wil en Sint Petrus’.
Zo staat het in de Ruestringer rechtsregels.
Met deze primitieve middelen wordt de dijk gebouwd: met de spade, met de burrie en met de
vork. De meest eenvoudige vorm van een waterkering, een aarden wal, een dam van klei, een
zogenaamd ‘poepedijkje’, een aarden dijk met alleen een grasmat als bescherming zoals er
langs de rivieren liggen. Meer is met deze geringe middelen en zwakke krachten niet te
bereiken. Maar de woeste zee stoort zich daar niet aan! Ze keert herhaaldelijk weer, met
storm- en springvloeden wordt de zwakke dijk en het arme achterland deerlijk geteisterd.
Er moet een middel gevonden worden om de ‘zeeburg’ te beschermen tegen deze boze
aanvallen. Dat middel is dichtbij en in overvloed te vinden:
zeewier, dat in de waddenzee in overvloed groeit en
zonder veel moeite gemaaid kan worden. Zo maken ze nu de dijk: ‘met aerde den aertdijc ende
met woer (= wier) den woertdijc’. Een brede laag wier wordt tot een ‘wierriem’
samengeperst en aan de buitenkant van de dijk opeen gepakt. Een massa wier is daarvoor
nodig: 12 voet breed van onderen en 10 voet van boven en dan nog 2 voet boven de aarddijk
om inzakking te voorkomen. Vrij steil maken ze die wierdijk, te steil soms, want de
gestadige golfslag holt het wier aan de onderkant uit en bij de eerstvolgende storm stort
een groot wiervak in zee en ligt de kleidijk bloot voor het geweld der golven. Menige
doorbraak is er het gevolg van. In latere tijd wordt zo'n zwakke plek beschermd door
paalregels. Zware eiken en grenen palen. Paal – aan – paal en onderling stevig geschoord
door zware balken met ijzeren bouten. ‘Katten intangen’ noemt men die en de kosten zijn
enorm: elke roede (= 4 meter) paalwerk op deze manier kost 150 gulden, een geweldig bedrag
voor die tijd. Als ook dit nog niet voldoende blijkt, stort men zg. ‘balstenen’, d.w.z.
zwerfkeien, op de meest bedreigde plaatsen. Zo zullen wij onze zeeburg houden’.
Tot dijkzorg is ‘elc man’ verplicht en geregeld per rechtsgebied, ‘banne’ geheten. Met
‘elc man’ wordt hier elke grondeigenaar bedoeld. De bezitlozen hebben natuurlijk niets in
te brengen en zijn van elk bestuur uitgesloten. Grondbezit geeft rechten, maar ook lasten!
Die lasten worden per morgen grond omgeslagen. ‘Dese dijc sal elc man macen also groot als
hi op hem nu gehoefslaagt is’. Dat is per hoeve, per morgen omgeslagen, zoveel morgen land
en dus een evenredig deel aan roeden dijk in onderhoud. Dat wordt netjes in het
‘stoelboek’ aangetekend en om de zeven jaar wordt het stoelboek vernieuwd. Er wordt zeer
zeker rekening gehouden met de kwaliteit van het land: land ‘van crancker waerde’ komt in
‘lichtere hoefslach’, d.w.z. het slechtste land komt onder mindere druk. Voor zulk land
worden meerdere morgens voor een morgen beter land genomen. De ‘vredemakers’, die de
nieuwe verstoeling vaststellen, zijn wel deskundig op dit gebied. De dijklast is een
erfelijke plicht. Wie het land erft, weet dat hij daarvoor een overeenkomstig stuk dijk
moet onderhouden. Soms ook nog een stuk, dat in een heel andere banne ligt!
Rond 1300 bestaat Westfriesland uit een omdijkt stuk land, met het vaste land Kennemerlant
verbonden vanaf Alkmaer tot aan het noordelijker gelegen Warmenhusen. Zuidelijker liggen
nog een aantal omdijkte eilanden in zee, waarvan de belangrijkste zijn Waterland met
Zaenredam, Zeevanc met Yedam en het Schermereilant met Graft en de Rijp.
Westfriesland bestaat uit de volgende deelgebieden, in het zuiden en oosten Drechterland,
noordelijker hiervan Houtwouder Ambacht, ten westen hiervan de Scager en Niedorper Koggen
en ten westen van de Waert, Geestmanner Ambacht. Drechterland is rijk gezegend met goed
land, maar op andere plaatsen ligt veel land van kranker waarde, bijv. de dorpen onder
Hoorn, die ‘de veenhoop’ genoemd worden. Hier is het land slecht en de dijk breekt
herhaaldelijk door, omdat de ondergrond niet deugt. Zo moet Drechterland een groot stuk
land onderhouden bij Winkel, maar omdat het voor de boeren te bezwaarlijk is er zelf heen
te gaan, besteden ze dat uit aan ‘die erme luden van Winkel’, die er echter dusdanig de
hand mee lichten, dat bepaald moet worden:
Dat niemant in enig dijcwerc meer dan drie roeden dijcs sal aennemen te macen’.
Er wordt gedijkt ‘klei - aan - klei’, zowel letterlijk als figuurlijk, want klei aan
klei wil hier zeggen, dat ieder een dijkvak krijgt aangewezen naast dat van zijn buurman,
naast wien hij ook zijn land heeft liggen. Het dagelijks toezicht wordt gehouden door de
‘homannen’ (hoofdmannen), de dikste boeren van ieder dorp, 4, 6 of 8, naar dat het dorp
groot is. Ze moeten toezicht houden, dat er niet geknoeid wordt, want dat is wel eens niet
zo zuiver: sommigen verstaan hun zedelijke plicht slecht en proberen er zo gemakkelijk
mogelijk van af te komen! Maar bij dijkwerk is het zo, dat door het knoeiwerk van een al
het betere werk van de anderen in een enkele stormnacht vernietigd kan worden en daarom is
toe zicht dringend noodzakelijk. Het grote bezwaar is, dat er geen centraal bestuur is,
dat van bovenaf alles regelt. De verdeling is nog dorps- en bannegewijs, elk stuk dijk
wordt onderhouden door ‘den ban daert in leghet’. Zo is onze Noorderdijk in vier stukken
verdeeld; onder de banne van Enkhuizen, van Bovenkarspel, van Grootebroek en van
Lutjebroek. Althans, zo vinden we de indeling in de grafelijke tijd. Dat deze
verbrokkeling schadelijk is, moge duidelijk zijn! Om de enorme kosten te drukken en ook om
de golfslag te weren, wordt veel land buitengedijkt, dat bij de menigvuldige watervloeden
weer aan de zee wordt prijsgegeven, maar dat bij beter centraal bestuur behouden had
kunnen worden. Na 1288, als de graven van Holland onder Floris V in Westfriesland meer te
zeggen krijgen, wordt het wat beter. Het dijkrecht wordt verbeterd. Van de hoge heer
graaf, daalt het bestuur af op de baljuw, die het recht uitoefent in een gouw d.w.z. over
meerdere dorpen. Van hem daalt het op de schout, de rechter van het dorp en bij de
dorpsgewijze indeling, is de schout dus de dijkgraaf, d.i. de vertegenwoordiger van de
graaf bij het dijkrecht. Hij is persoonlijk verantwoordelijk en mag niemand onder zich
stellen. Of hij dat ook niet doet, is een andere zaak. Een lelijk euvel is, dat de
dijkgraaf moet leven van de boetes en die zijn niet mals, soms drie of vier dubbel! Daarom
zegt het volk weldra: ‘Schouten en baljuwen grijpen als raven en wuwen’. Een ‘wuuw’
is een kiekendief.
Zo groeit de dijk onder toezicht van de homannen. Tweemaal per jaar, ‘bi grasse ende bi
stroo’, d.w.z. in het voorjaar en in de herfst, komen de dijkheren schouwen of het werk
wel goed gedaan is en wat er gebeuren moet voor het volgende jaar. Ze spreken recht op de
dijk en die plaats is nauwkeurig bepaald. Op oude kaarten vinden we bij Andijk, even ten
westen van de Tent’ een plek aangeduid als ‘'t Geregt van Dregterland’. Daar stonden de
galgen! Daar spraken Schout en Heemraden recht en hun uitspraak was onherroepelijk! ‘Waer
de Heemraden mitten Rechter schouwen opten dijck, dat sij wijsen bij haeren eede, dat en
mag niemant wederseggen’. Ook mag niemand de schout/dijkgraaf
naderen dan op drie roeden, 12 meter, zijn Edelgestrenge mocht eens een ponjaard tussen
zijn ribben krijgen! Dat gevaar is lang niet denkbeeldig, zie maar eens welke ongure typen
er zwerven. Een schilderij van bijv. Jeroen Bosch geeft daarvan een duidelijk beeld!
‘Spadesteken’, primitieve straf
Wie zijn plicht verzuimt, uit onwil of uit armoede, wordt zwaar gestraft. Wie de zware lasten niet meer kan opbrengen, moet ‘de spade steken’. Hij moet daartoe verschijnen ‘in hemede ende nedercleet’, d.w.z. in zijn ondergoed, want bovenkleren zijn een bewijs van welvaart! Zo ten spot gesteld, moet hij de spade steken in wat eens zijn eigen erf was. Daarmede is hij dan alle recht op zijn grond kwijt! Is er niemand, die de spade eruit trekt en daarmede de grond met de lasten die er op rusten overneemt? Niemand? Dan vervalt het voormalig bezit van de spadesteker aan de hoge overheid, in casu aan mijnheer de graaf. Die zal het in bezit houden tot betere tijden aanbreken. Misschien is ons boertje dan in staat het erf zijner vaderen terug te kopen van die hoge heer. Zo lezen we in een brief van Willem van Henegouwen, dd. 29 maart 1323:
‘ ... dat hier voormaals in (West) Vrieslant vele landen ledig lagen die niemant aenvaerden willen, overmits de costen der dijken daer 'tgemeene lant mede in vreeze was; waerom wij bevalen onsen baljuw aldaer, dat si dat lant van onsen weghen vercoopen ende weghgeven souden aan luyden die dat lant verdijcten; ende omdat 't lant nu gebetert ende genut is, soo comen dieghenen die(ns) dat lant tevoren was ende niet bedijken wilden en willen haer hant aent lant slaen ende aenvaerden; soogebieden wij alle Rechters ende Schepenen dat sij daer gheen ander vonnis noch bescheyt ofen doen en si willen laten gebruyken dengenen die 't van Baljuw van onsen weghen gekogt ofgegeven hebben.
Ter oirconde ... etc. etc.’
Zo groeit de dijk! Elke roe wordt met oneindig veel moeite aan de zee ontworsteld. Maar
ze winnen, onze dappere voorvaderen. Na negen eeuwen ligt daar nog onze oude dijk, als
monument van durf en taaie volharding! Enorme offers hebben onze vaderen daarvoor
gebracht. Bijzonder treft het ons, als we nagaan, hoe weinig inwoners in de oude tijd de dorpen telden.
Een van de grootste, Grootebroek, kon nauwlijks
honderd weerbare mannen leveren.
Hulde, voorgeslacht van ons, voor wat gij voor
ons deed!
Op 24 Maart 1980 hebben de Provinciale Staten van Noord Holland de 126 kilometer lange Westfriese omringdijk als eerste op de monumentenliist geplaatst.
Andere artikelen op deze website:
