▲

» Historie » Met sprongen door de Andijker Historie » Hoofdstuk 7 » 44-52

7. Veepest. 1713 -1744 -1769.

Zie eens, welk een arcadia het hier is! Dit waterrijk landschap is van een bijzondere schoonheid! Landbouw van betekenis is hier niet.... maar wijd en ver liggen de grazige weiden met het talloze, roodbonte vee.... Daartussen de wijde sloten.... een visser, die zijn fuiken „ zet tegen. een rietschoot.... Boeren, die hun vee verwenden, de praam met roodbonte drijft zachtjes op de brede sloot, het kleine zeiltje staat juist even bol van het lichte koeltje.... Een jager, die zijn ganzenroer afschiet op een paar wilde eenden, die hem in wijde boog trachten te ontwijken.... Rustig is het hier.... en ruim is het uitzicht naar alle zijden.... alleen tegen de dijk liggen de stelphoeven in het donker geboomte.... Boven de polder de hemel met de witte wolken in een waterig licht....

Zo hebben de oude schilders dit land gezien.... zo zag Paulus Potter het, toen hij bij Enkhuizen schilderde....

Maar.... wat gebeurt daar op de hoek van dat weiland? Twee boeren zijn daar druk aan het graven.... en wat ligt er achter hen....? Een dode koe is het, een deel van hun kostbaar bezit moesten zij prijsgeven aan de gevreesde ramp die veepest heet.... En zij niet alleen....duizenden koeien vallen aan de veepest ten offer! Och, dit is niets nieuws.... veepest is er vroeger ook al geweest.... We lezen in de kroniek van Enkhuizen door Sebastiaan Centen reeds van veepest in 1 6 5 3:

„Midlierwijl kregen de Beesten ook vurige monden, de Tong hing uit den bek en men moest het gras maaijen en hen in den mond steken; daarenboven kregen ze spel aan de Uyers; de Melk verdroogde en vele stierven van 't Longevuur. Men had in den jare 1617 mede dergelijke ziekte en sterfte onder 't Rundvee gehad.” (t.a.p. pag. 176.)

....EEN PUT GRAVEN EN HUN KOSTBAAR BEZIT DAARIN WERPEN....

Deze plaag keert telkens weer.... eigenlijk is de veepest nooit helemaal weg. Elk jaar sterven er enkele koeien aan.... maar dan kan er moeilijk van een r a m p gesproken worden.... Wie boert er ooit zonder verlies?

Sommige jaren wordt de plaag een ramp! Dan is het niet meer een enkele koe, die begraven moet worden.... de ziekte tast de hele veestapel aan.... het ene rund na het andere sterft.... het veebeslag vermindert zienderogen.... weldra is het op de helft.... op tweederde.... drievierde geslonken.... bij sommigen gaat de hele veestapel er aan.... zij zijn geruïneerd voor het leven.

Hevig woedt de veepest in de jaren 1713-1719.... Het dorp Twisk verliest in deze jaren achttienhonderd-een-en-dertig beesten! Van Andijk zijn ons geen gegevens bekend, omdat Andijk onder drie dorpen behoort.... maar, denk het U in, wat zulk een verlies betekent. Niet alleen een groot deel van de koeien dood en in de put.... maar vooral: de bronnen van het bestaan uitgeput.... geen melk, dus geen boter en geen kaas.... geen inkomsten meer!

De boeren worden arm! Zij vertonen hun dringende nood aan de Heren Staten en geven met verschuldigde eerbied te kennen, dat de last hen te zwaar wordt.... en of Heren Staten de lasten, ook de achterstallige, genadiglijk kwijt willen schelden....? Ook de Steede Grootebroek zend zulk een request ten jare 1 7 3 2, juist een jaar na de paalwormplaag. We kennen daaruit de droeve toestand van het land, waarvan grote stukken „al desolaet” liggen....

”....tussen de Cadijk en de oude walle mede omtrent 300 Morgen, waaronder omtrent 50 morgen, dat veel jaren woest heeft gelegen.... 't morgen à 15 gld. (huurwaarde).

....tussen de oude walle en 't kleyn gouw omtrent 150 Morgen, 't morgen à 20 gld.

....tussen 't kleyn gouw en de dijk omtrent 100 Morgen, 't morgen à 25 guld.....”

Dat is het Andijker land onder Grootebroek! Onder Bovenkarspel is het niet veel beter: „....van 275 Morgen, daaronder een groot gedeelte is geabandonneerd en spagestoken”, d.w.z. door de eigenaars in de steek gelaten. Hoogkarspel klaagt al in dezelfde toon: „....eenige Morgens Bouwland, die woest leggen, kunnende niet verkogt nog verhuurt worden....

Het ziet er ver van rooskleurig uit! Een vruchtbare streek wordt een verlaten oord! Het met zoveel moeite ontgonnen land verwildert.... riet en biezen schieten welig op in de sloten.... stekels, dovenetels, hoefblad en ander ontuig overwoekert het land.... waarvoor niemand meer aandacht heeft! Wie zal de landen maaien, als er toch geen vee is....? De Hannekemaaiers uit het Münsterse land kunnen dit jaar wel wegblijven.... de stal is leeg en de berg is leeg.... maar waarom zou men die vullen....? De glanzende roodbonten zijn dood.... de een na de ander is weggeworpen als een vod.... weggestopt ergens op een hoek van het land.... Het bedrijf gaat kapot.... de boeren worden arm.... de Carolusguldens in het „spoin” minderen snel!

Aan de Langendijk wordt reeds land gestroopt.... de boeren, die geen vee meer hebben, vervallen tot landbouw.... Ze zaaien blauwmaanzaad in de akkers en de reizigers, die er in de zomer langs komen, vinden de fraaie bloemen een lust voor het oog.... De boeren niet.... een boer ziet liever malse weiden met puik vee.... het is de a r m o e, die hen dwingt tot bouwerij....

Op Andijk betekent de landbouw nog niets. Alleen op Buurtje zijn enkele bouwakkers.... verder Oostop is het land niet geschikt, het is te lang nat en de zomer is maar kort. De boeren krimpen hun bedrijf in, het land, dat wat veraf ligt, laten zij desolaat liggen.... ze weiden hun vee op het beste land dicht bij de dijk.... Zo sukkelen ze de moeilijke jaren door....

Maar in 1744 komt de ramp opnieuw! Met vurige letters staat het schrikbeeld hen voor ogen: VEEPEST! De met oneindige zorg aangekweekte veestapel wordt ziek.... het is erger dan ooit te voren.... het vee sterft bij duizenden.... Tweederde van de veestapel gaat verloren!

Holland verliest honderdzestigduizend runderen.... Voor Hoorn en de omliggende dorpen is dit een verlies van 12.000 stuks vee! Van Andijk zijn geen preciese cijfers te geven.... het behoort onder drie bannen.... maar de ramp is er niet minder om!

Vermindert ook de weerstand van de mens? Is het besmette melk, die zoveel doden eist? We weten het niet, maar opvallend is het grote aantal sterfgevallen in dit jaar: 26 tegen 5 à 14 in de voorgaande jaren....

Het is een moeilijke tijd voor de boeren.... vooral de kleinere worden zwaar getroffen. Te Hoogkarspel kan in 1 7 4 5 het land niet verhuurd worden.... Te Aartswoud worden zevenentwintig percelen door de eigenaars verlaten.... land en huis kwijt! Deze 27 percelen beslaan samen pl.m. 40 morgen, dat is nog geen anderhalf morgen per bedrijf.... het zijn dus de kleine boertjes, die het loodje moeten leggen.... Daarom telt dit verlies ook voor Andijk zo zwaar: Andijk is het achterland van de Streek.... „een gehucht, met een kerkje voorzien”....

Voor de boeren, die hun vee kunnen houden, is er nog troost: boter en kaas worden schreeuwend duur! De Mastenbroeker (=Kamper) boter wordt in Hoorn verkocht voor 150 gulden de ton en de zoetemelkse kaas voor 15 gulden de honderd pond! Een pleister op de wond, maar daaronder doet het nog zeer....

Ook deze rampspoed gaat voorbij. Er volgen weer betere jaren. De Andijkers komen er weer bovenop.... Ze denken er zelfs over een toren op hun kerk te bouwen en daar een klok in te hangen! Dat kunnen ze dichtbij redden: er is in Enkhuizen een klokkengieterij en Jan Christiaan Borchardt levert aan de kerkeraad een flinke luidklok, waar hij deze vermaning in heeft gegoten:

„Komt, Andijks Burgers, wilt U tempelwaarts begeven,
De Heer gebiedt aldaar den zegen en het leven.”

Vanaf 1762 roept deze klok de Andijkers ter kerk.... luidt hun doden uit.... klept angstig als in de donkere nacht de storm de dijken beukt.... of als een boerenhuis in helle vuurgloed staat door hooibroei of bliksemslag.... De Andijkers zijn trots op deze klok.... de gemeente groeit! Een eeuw geleden waren er 100 lidmaten, nu zijn er 224.... dominee Clemens Zoutmaat heeft ze netjes ingeschreven in zijn lidmatenlijst....

Eilacie.... de voorspoed duurt maar kort! 1769 is een nieuw rampjaar! Een Andijker boerenjongen heeft het aangetekend.... in een oud schoolschrift, dat hij van meester Sijmen Jongejeugd meegekregen heeft.... een droef relaas in sobere woorden:

1769.

„10 Mey 86 hooykaasen na Hoorn 10 gld. en 3 stoot (maakt) 37 gld. 16 st. Nog 7 x gemarkt alles à 10 gld. 3/8 tot 12 gld. totaal 588 gld. 5290 pond. En de koeyen al gestorven in de maand van September en in 't begin van October op 2 verse na een hokling 2 kalveren na Ao 1769.

Op den 7 September Ao. 1769 de Siekte gekreegen in 't Land hebbende 13 melkgevende koeyen 2 hokkelingen en 6 graskalveren. Dus 21 samen, waaronder 3 vanouds gebeeterden waerren. Dus hebbende 18 ongebeterden, waarvan 8 melkgevende koeyen zijn gestorven en 1 hokling 4 kalveren en gebeterdt 2 melkgevende Veerzen 1 hokling 2 kalveren. Zoodat er 13 doodt zijn en 5 gebeterde in het Geheel.

Hebbende Willem en Gerrit de Vries wederom in het begin van October en wij met ons drieen wederom 25 ongebeterden uyt Vrieslandt gehaeld, soo alsse temet swomme en daar ook de Siekte in gekreegen zijn gestorven 11 en zond gebleven 8 tot aan deesen Tegenwoordigen dag toe. Dirk Jacobs Rolle 1769.

1774 't eerste Jaar met Boeren begonnen en dat zoo voort zoo lang als het deuren mag. 7 Koeyen 3 veersen....”

Het staat er zo doodnuchter, door ongeletterde boerenhand geschreven, maar wat een kommer en ellende steekt er niet achter? Dirk Rol is 17 jaar als hij, dit schrijft en vader is al twee jaar dood.... Met zijn moeder, Alij Teunis Mooy, bestuurt hij het boerenbedrijf, een plaats met 12 à 13 melkgevende koeien, dus van gemiddelde grootte.... Er is dus werken geblazen, maar dat is niet erg! Werk dat beloond wordt, is prettig werk! Maar in dit fatale jaar '69 komt de ramp.... Het begint al vroeg reeds op 25 April besluiten de regeringen van Hoorn, Enkhuizen en Medemblik gedurende de maanden Mei en Juni alle invoer van rundvee uit besmette gebieden in hun steden en ressorten te verbieden.... en als de plaag aanhoudt, wordt het verbod op 26 Juni voor onbepaalde tijd verlengd! Het baat niet: de veepest dringt ook tot in West-Friesland door, alle maatregelen ten spijt.

Alij Teunis' en haar zoon zijn totnogtoe gelukkig: hun vee blijft nog gespaard. Maar in de vroege herfst komt het onafwendbare ook voor hen: „Op, 7 September de Siekte gekregen in 't Land hebbende 13 melkgevende koeyen....” Met welk een bekommerd hart zien zij dagelijks die rijke veestapel aan, die ze stuk voor stuk met zoveel zorg opgefokt hebben.... die één voor één hun, eigen troetelnaam hebben. Helaas.... acht maal achtereen moet Dirk Rol op het land een put graven en hun kostbaar bezit daarin werpen.... acht melkgevende koeien, dood, weg, waardeloos.... Weg het inkomen, weg ook voor een deel de hoop voor de toekomst: een hokkeling en vier kalveren! Is het niet om moedeloos te worden? Maar nog zijn Alij Teunis' en haar zoon niet verslagen! Dertien koeien zijn er dood.... ach ja.... maar nog hebben zij het land.... nog is er hooi in de berg.... nog is er geld in het „Spoin”.... Met Gods hulp.... voorwaarts! Nieuw vee is in „Vrieslandt” te bekomen.... (Met dit Vrieslandt zal Jutland bedoeld zijn.) Schepen vol vee worden aangevoerd.... maar ocharm! wat zielige beestjes zijn dat! Meewarig zien de boeren dit nieuwe zwartbonte vee aan! Het is veel kleiner dan het inlandse ras.... het lijken wel hokkelingen als ze naast de „gebeterde” roodbonten in de wei lopen! Bovendien moeten ze nog acclimatiseren, het is juist een natte tijd ook.... „soo alsse temet swomme”, schrijft Dirk Rol en dat betekent dat het land door- en doorweekt is.... „verzopen” in goed Westfries.... Ze kunnen er niet tegen: ook het nieuwe vee wordt ziek!.... „daar ook de Siekte in gekregen, sijn gestorven 11....” Zijn deze 11 koeien eigendom van Alij Teunis'.... of van de „vrienden” (=familie)? In elk geval: wat een tegenslag.... welk een bitter verlies!

Vijf jaar strijden moeder en zoon moedig door.... beschermen zorgzaam hun gehavend bezit.... Dan sterft de moeder. Dirk Rol is wees. Nog dezelfde winter trouwt hij: op een boerenplaats kan de boerin node gemist worden! Met het nieuwe jaar komt ook de nieuwe boerin: Hiltje Jacobs' Coops.

Dirk Rol schrijft welgemoed in zijn schrijfboek: „1774. het eerste Jaar met Boeren begonnen en dat voort zoo lang als het deuren mag....” Hij boert goedl We kunnen hem in zijn notities van stap tot stap volgen. Hij past het van ouds beproefde systeem toe: elk jaar een oude koe opruimen en een of twee jonge aanhouden. De kaasprijzen zijn vrij hoog: van 9 gulden tot uiterst 14 gld. en 4 stoters.... Zo boert hij na moeilijke jaren nog weer goed! Hij is nog bij de gelukkigen, hij heeft nog een deel van zijn veestapel behouden.... er zijn er ook die alles verloren hebben....

In de 4 Streekdorpen: Bovenkarspel, Grootebroek, Lutjebroek en Hoogkarspel, sterven in 5 jaar, d.w.z. van 1769 tot 1774: 2949 runderen van de 3960, dat is 75% of drievierde van de hele veestapel! Een verlies van 600 koeien per jaar.... ruw gedeeld van elk dorp 150.

Stel het U voor: honderdvijftig koeien op één dorp dood!

Welk een eerbied past ons voor de taaie volharding, waarmee onze voorvaderen deze moeiten doorworstelden! En dan te menen, dat wij ook nog wat beleefd hebben....

De boeren komen er weer bovenop! Ze mogen het eertijds geabandonneerd en spagestoken land weer terugkopen van de Domeinen.... soms voor „nihil”. Maar dat is nog duur genoeg, want dan moeten ook de achterstallige lasten betaald worden, tenzij deze zijn kwijtgescholden.... en de lasten van het lopende jaar drukken gewoonlijk al zwaar genoeg.... Maar, het wordt beter. De veepest keert nog wel enkele malen terug, maar nooit meer in die hevigheid als in de rampjaren '19, '44 en '69.

Een eeuw later wordt de boerenstand nog eens door veepest geplaagd, n.l. in 1865/66. Minister Thorbecke bepaalt, dat al het zieke vee onteigend en afgemaakt moet worden.... Een storm van verontwaardiging laait op.... maar de veepest is bedwongen: na 1867 keert deze plaag niet weer!

En de boer.... hij ploegde voort!

De achtste sprong brengt ons in een nieuwe eeuw, voor Andijk van bijzondere betekenis:

 

---

© 2001-2024 | Sitemap | Contact